W wyniku nowelizacji kodeksu postępowania cywilnego z 2019 roku na postanowienie sądu drugiej instancji (któremu na podstawie zmienionego art. 371 k.p.c. sąd pierwszej instancji niezwłocznie czyli bez kontroli instancyjnej przekazuje akta) o odmowie zwolnienia od kosztów sądowych, w szczególności opłaty od apelacji, nie przysługuje żaden środek odwoławczy. Oznacza to, że w praktyce jedynym decydentem i jedyną instancją  w tym zakresie jest referendarz w sądzie odwoławczym, który wykonuje czynności związane z nadaniem biegu apelacji na podstawie art. 373 §2 k.p.c. Postanowienie referendarza jest niezaskarżalne i jako takie nie wymaga nawet uzasadnienia.

Na kuriozalność takiego rozwiązania, określanego eufemistycznie „pominięciem legislacyjnym”, wskazał rzecznik praw obywatelskich w wystąpieniu do Ministra Sprawiedliwości z dnia 7 stycznia 2021r.

W odpowiedzi na pytania prawne Sądu Okręgowego w Rzeszowie dotyczące pośrednio tego zagadnienia Sąd Najwyższy w dniu 18 lutego 2021 roku podjął uchwałę:  „wniosek o zwolnienie od kosztów sądowych złożony z apelacją rozpoznaje sąd drugiej instancji” i odmówił podjęcia uchwały w pozostałym zakresie (sygn.. akt III CZP 14/20). Wobec podjęcia takiej uchwały tym bardziej przekonywujący jest poniższy wywód w wystąpienia rzecznika praw obywatelskich:

„Mając zatem na uwadze zmianę kontekstu normatywnego, tj. modelu postępowania między instancyjnego i powierzenie kontroli formalnej apelacji, a przy tym także rozpoznania wniosku o zwolnienie od odpłaty od apelacji, złożonego wraz z tym środkiem odwoławczym, sądowi drugiej instancji, konieczne wydaje się rozszerzenie katalogu postanowień sądu drugiej instancji zaskarżanych zażaleniem poziomym o postanowienie o odmowie zwolnienia od kosztów.  

Ponadto, należy zasygnalizować, że niewskazanie postanowienia sądu drugiej instancji o odmowie zwolnienia od kosztów sądowych w art. 394² §1¹ k.p.c., wydaje  się stanowić pominięcie ustawodawcze. Ustawodawca, zmieniając bowiem art. 117 § 6 k.p.c. i powierzając rozpoznanie wniosku o ustanowienie adwokata  (radcy prawnego) z urzędu w postępowaniu apelacyjnym  sądowi drugiej instancji, jednocześnie zagwarantował możliwość poddania rozstrzygnięcia o odmowie ustanowienia adwokata lub radcy prawnego lub ich odwołania kontroli w trybie zażalenia poziomego. Trudno znaleźć argumenty, które miałyby uzasadnić brak takiej gwarancji w odniesieniu do rozstrzygnięcia o odmowie zwolnienia od opłaty sądowej od apelacji. Tym bardziej, że zarówno instytucja zwolnienia od kosztów sądowych, jak i ustanowienia pełnomocnika z urzędu, stanowią wyraz  realizacji pomocy osobom, których ze względu na sytuację materialną nie stać na ponoszenie kosztów tej pomocy. Tym samym mają na celu zagwarantowanie możliwości dochodzenia przez takie osoby swoich praw.

Podsumowując  powyższe ustalenia, należy wskazać zatem, że z uwagi na konieczność zagwarantowania realizacji przede wszystkim prawa do sądu, zasadne wydaje się uzupełnienie katalogu postępowań sądu drugiej instancji, których kontrola możliwa jest w trybie zażalenia poziomego, o postanowienie o odmowie zwolnienia od kosztów sądowych.”

Nie ma chyba legislatora, który nie popełnia błędów. Rzecz w tym, aby słuchać mądrych rad i błędy te naprawiać.