W dyskusjach o kształcie i reformach wymiaru sprawiedliwości zwykle pomija się prostą prawdę, że sądowa ochrona prawna jest w Polsce droga, a dla przedsiębiorców możliwa tylko w przypadku uiszczenia opłat do wysokości nawet 200.000 zł. Przedsiębiorcy nie mają de facto możliwości skorzystania z tzw. prawa ubogich, co potwierdza jednolite orzecznictwo Sądu Najwyższego, a ostatnio postanowienie SN z dnia 28 maja 2021 r. (sygn.. IV CZ 2/21, publ. OSNC 2022 nr 3, poz. 31, str. 76, Legalis, www.sn.pl). Uzasadnienie tego orzeczenia powinno stanowić swoiste memento dla rodzimych przedsiębiorców, a sprowadza się do następujących, cytowanych tez:

1. W orzecznictwie Sądu Najwyższego utrwalił się pogląd, że choć z art. 103 KSCU nie wynika, w jaki sposób osoba prawna ubiegająca się o zwolnienie od kosztów sądowych powinna wykazać swoją sytuację finansową, to należy przyjąć, że może tego dokonać, przedstawiając dokumenty, które pozwalają określić jej sytuację majątkową, np. bilans roczny, sprawozdanie finansowe, wyciągi z rachunków bankowych, raporty kasowe, deklaracje podatkowe, umowy kredytowe, opinie banku oceniające zdolność kredytową, dokumenty stwierdzające obciążenie majątku ograniczonymi prawami rzeczowymi, dokumenty stwierdzające wysokość zobowiązań itp. […] Charakter koniecznych dokumentów zależy od rodzaju podmiotu ubiegającego się o zwolnienie od kosztów sądowych i przedmiotu prowadzonej działalności, przy czym dokumenty te – w powiązaniu z twierdzeniami wniosku – powinny służyć wykazaniu konkretnych faktów przesądzających o braku środków na uiszczenie tych kosztów.
2. Ocena, czy dokumenty te są wystarczające do uwzględnienia wniosku, musi uwzględniać ogólną zasadę odpłatności wymiaru sprawiedliwości i wyjątkowy charakter zwolnienia od kosztów sądowych, jako formy pomocy państwa udzielanej ze środków publicznych. Pomoc ta powinna być udzielana wyłącznie osobom, dla których konieczność poniesienia kosztów sądowych stanowi nieusuwalną barierę w dostępie do sądu. W przypadku osób prawnych lub innych jednostek organizacyjnych o braku dostatecznych środków na uiszczenie kosztów sądowych można mówić wtedy, gdy wnioskodawca wykaże trwałą niemożność uzyskania środków pieniężnych niezbędnych do uiszczenia kosztów sądowych w całości lub w części.
3. W przypadku jednostek organizacyjnych będących przedsiębiorcami należy uwzględnić, że ryzyko uwikłania w postępowanie sądowe jest normalnym ryzykiem związanym z prowadzeniem działalności gospodarczej. Dlatego też, jak konsekwentnie wskazuje się w orzecznictwie, przedsiębiorca powinien uwzględniać koszty sądowe w racjonalnym planowaniu wydatków związanych z prowadzoną działalnością, traktując je równoważnie z innymi obowiązkami finansowymi, które mogą się z nią wiązać […] .
4. Przy badaniu, czy osoba prawna będąca przedsiębiorcą może uiścić koszty sądowe uwzględnienia wymaga nie tylko to, czy posiada ona płynne środki finansowe, które mogą być przeznaczone na pokrycie kosztów sądowych, lecz także to, czy – spodziewając się konieczności ich poniesienia – mogła uzyskać te środki korzystając z dostępnych źródeł finansowania. W orzecznictwie wskazano w tej mierze m.in. na możliwość zewnętrznego kredytowania działalności […] W przypadku spółek prawa handlowego środki takie mogą być pozyskane także od osób kapitałowo zaangażowanych w działalność spółki, m.in. dzięki instytucji dopłat (art. 177 i nast. KSH), stanowiących formę pożyczki udzielanej spółce z ograniczoną odpowiedzialnością, mogącej służyć także pokryciu kosztów sądowych.
5. Nakaz uwzględnienia możliwości finansowych wspólników lub akcjonariuszy spółek handlowych przy ocenie zasadności przyznania spółce zwolnienia od kosztów sądowych akcentuje expressis verbis art. 103 ust. 2 KSCU w brzmieniu nadanym z dnia 4 lipca 2019 r. o zmianie ustawy – Kodeks postępowania cywilnego oraz niektórych innych ustaw (Dz.U. z 2019 r. poz. 1469 – dalej: „ustawa nowelizująca”), według którego spółka handlowa, domagając się zwolnienia od kosztów sądowych, powinna wykazać, że wspólnicy lub akcjonariusze nie mają dostatecznych środków na zwiększenie majątku spółki lub udzielenie jej pożyczki.
6. Celowość uwzględnienia przez sąd możliwości pozyskania środków finansowych w celu pokrycia kosztów sądowych od wspólników lub akcjonariuszy osoby prawnej zaakceptowano również jednoznacznie w orzecznictwie Trybunału Sprawiedliwości Unii Europejskiej w kontekście prawa do skutecznej ochrony sądowej. […] Europejski Trybunał Praw Człowieka podkreślił natomiast, że […] brakuje jednolitego standardu w zakresie udzielania zwolnienia od kosztów sądowych osobom prawnym, przy czym w większości badanych państw jest ono w ogóle niedostępne.
7. Racją jest, że w orzecznictwie Sądu Najwyższego przyjmuje się, iż gdy na wcześniejszych etapach postępowania stronie przyznano zwolnienie od kosztów sądowych, odmowa udzielenia jej takiego zwolnienia w postępowaniu kasacyjnym wymaga stwierdzenia, że położenie strony uległo w jakimś aspekcie poprawie […] Odwołanie się do tej podyktowanej pragmatyzmem reguły nie jest jednak właściwe w każdym przypadku. Rozpoznając wniosek o zwolnienie od kosztów sądowych sąd nie jest związany rozstrzygnięciami zapadającymi we wcześniejszej fazie postępowania sądowego, a brak polepszenia sytuacji finansowej wnioskodawcy może być wynikiem zróżnicowanych okoliczności, w tym takich, które – w świetle przedstawionych wcześniej założeń – nie uzasadniają ponownego zwolnienia od kosztów sądowych.
8. Postępowanie kasacyjne, w przeciwieństwie do postępowania apelacyjnego, nie jest elementem dwuinstancyjnego modelu postępowania sądowego deklarowanego w Konstytucji i wykracza poza gwarantowane w art. 78 zdanie pierwsze Konstytucji prawo do zaskarżenia orzeczeń wydanych w pierwszej instancji. W przypadku tym nie ma zatem obawy stworzenia nieuzasadnionej finansowej bariery dla realizacji konstytucyjnych gwarancji stron postępowania, wykraczających skądinąd także poza standard gwarantowany prawem międzynarodowym (por. art. 6 ust. 1 EKPCz). W konsekwencji, zarówno w płaszczyźnie systemowej, jak i aksjologicznej uzasadnione jest stosowanie wyższego stopnia rygoryzmu w przypadku żądania zwolnienia od kosztów sądowych w postępowaniu kasacyjnym aniżeli na poprzednich etapach postępowania sądowego, w tym w postępowaniu apelacyjnym.

I tak państwo prawa staje się dla przedsiębiorców „państwem prawa za opłatą”.

Minęły właśnie trzydzieści trzy lata od publikacji mojego pierwszego artykułu w Piśmie Adwokatury Polskiej “Palestra” („Stanisław Orzechowski contra procuratores. Przyczynek do dziejów XVI-wiecznej palestry polskiej”). Przez trzy kolejne dekady napisałem do „Palestry” może i ponad sto tekstów – o dawnej i niedawnej adwokaturze, o prawie i sądowej rzeczywistości, o lekturach wartych adwokackiego zainteresowania.

Ostatnio, po raz pierwszy, bo nie było takiej potrzeby wcześniej, popełniłem tekst o wojnie i zagrożeniu. „Od tłustego czwartku AD 2022 mamy do czynienia z wojną światów – napisałem – Świat demokracji, wolności i prawdy został zaatakowany przez świat autokracji, zniewolenia i kłamstwa. Walczą ze sobą nie tylko żołnierze, walczą dwa odmienne systemy wartości. Możemy nakładać na nie narodowe barwy, polityczne zaszłości i historyczne konteksty, ale istota sprowadza się do konfliktu różnych systemów polityczno-kulturowych – świata Zachodu z jego cywilizacyjnym dorobkiem i świata Wschodu w czystej, odartej z masek postaci, przyzwalającej na despotię i barbarzyństwo.” – vide:

https://palestra.pl/pl/czasopismo/wydanie/3-2022/artykul/wojna-swiatow

Zachęcam do lektury i refleksji.